Ruszkowski Ryszard (1856–1898), aktor, śpiewak operetkowy, komediopisarz. Ur. w r. 1856 w Warszawie, był synem Franciszka, byłego urzędnika Komisji Skarbu, bratem aktorki Pelagii Ruszkowskiej.
R. został osierocony ok. r. 1872. W t. r. podjął pracę chórzysty w Warszawskich Teatrach Rządowych. W r. 1873 został zaangażowany jako solista do opery warszawskiej. Powierzono mu tam role epizodyczne, śpiewał też czasami partie solowe w operetkach (m. in. Johna Styxa w „Orfeuszu w Piekle” J. Offenbacha i Bobineta w „Życiu paryskim” tegoż). W tym też czasie uczył się zawodu aktorskiego u Jana Chęcińskiego. W l. 1877–8 występował w warszawskich teatrach ogródkowych (m. in. w «Arkadii») oraz w teatrze krakowskim (grudzień 1872 – 1 VIII 1878). Grywał również w zespołach objazdowych. Dn. 1 XI 1879 (zaangażowany przez Stanisława Dobrzańskiego) zadebiutował na scenie teatru lwowskiego w partii Księcia („Perichola” J. Offenbacha). Tu też objął wydział ról charakterystycznych. W teatrze lwowskim pracował do r. 1889, występując wraz z jego zespołem m. in. w Szczawnicy i Krakowie. W l. 1889–93 grał w teatrze krakowskim, zaangażowany przez Jakuba Gliksona. Stał się tu postacią bardzo popularną w środowisku artystycznym Krakowa (żartobliwie nazywano go «Rynio»), zaprzyjaźnił się m. in. z Józefem Blizińskim i Zygmuntem Sarneckim. W tym czasie grywał również w Warszawie i Łodzi; m. in. rolę Bajdalskiego w „Panu Damazym” Blizińskiego. W r. 1893, nie znalazłszy uznania w oczach nowego dyrektora Tadeusza Pawlikowskiego, powrócił do Lwowa. Dn. 6 X 1894 ożenił się ze śpiewaczką lwowską Heleną Zboińską. Grywał często; początkowo w operetkach, z czasem zaś w komediach. Krytyka teatralna zgodnie podkreślała predylekcje R-ego do ról charakterystycznych: zblazowanych światowców, oschłych biurokratów, niezdarnych staruszków, itp. Role R-ego, które zdobyły największe uznanie, to: Ben Akiba („Uriel Akosta” K. Gutzkowa), Ciepiszewski („Gęsi i gąski” M. Bałuckiego), Ciuciumkiewicz („Dom otwarty” tegoż), Kotwicz („Rozbitki” Blizińskiego).
R. napisał kilkanaście fars i komedii. Współautorem części z nich był Adolf Abrahamowicz. Większość tych sztuk nie została wydana drukiem. Zadebiutował R. krotochwilą Bankructwo pana Filipa wystawioną we Lwowie 14 III 1883. Wkrótce potem, zachęcony powodzeniem i przychylnymi recenzjami, napisał krotochwilę: Już go mam!, wystawioną po raz pierwszy w Warszawie 16 II 1884 a wkrótce potem w Krakowie, Poznaniu i Lwowie, komedię w 3 aktach Nihiliści (współautor A. Abrahamowicz, wystawiona Lwów 15 IV 1884). Pierwszą sztuką, która przyniosła R-emu i Abrahamowiczowi rozgłos, była komedia Mąż z grzeczności, prezentowana w r. 1885 w teatrach Lwowa (9 II), Krakowa, Warszawy, Łodzi i Poznania (wyd. Lw. 1911). Została też przetłumaczona na języki: czeski, niemiecki i rosyjski. Zachęceni sukcesem R. i Abrahamowicz w krótkim czasie napisali dalsze komedie i krotochwilę, których realizacje sceniczne we Lwowie, Krakowie, Lublinie, Łodzi i Warszawie cieszyły się dużą popularnością. Należały do nich m. in.: Oddajcie mi żonę! (1886, wyd. Lw. 1912), Pechowcy (1886), Florek (1887, wyd. Lw. 1922), Nowa Francillon (1887, wyd. Lw. 1891), Książę pan (1889), Teść (1891, wyd. Lw. 1912). Podsycane przez krytykę nieporozumienia pomiędzy R-m i Abrahamowiczem spowodowały rozejście się tej pary autorskiej. Od r. 1891 R. podjął samodzielną działalność literacką; najgłośniejsze jego komedie to W Szczawnicy (wystawiona Lwów 31 XII 1894, wyd. Lw. 1894) i Wesele Fonsia (wystawiona Kraków 25 IX 1897, wyd. Lw. [b. r.]).
Komedie R-ego zarówno pisane z Abrahamowiczem, jak i tworzone samodzielnie, wywodziły się z tradycji fredrowskiej. Nie było w nich jednak większych ambicji artystycznych. Zaspokajając potrzeby repertuarowe głównie teatrów ogródkowych, służyły taniej rozrywce. Wesele Fonsia wznawiane było w Warszawie kilkakrotnie, aż do r. 1939, Jadzia wdowa (wyst. 29 V 1896) przerobiona na komedię muzyczną przez Juliana Tuwima (1937, muzyka Tadeusza Sygietyńskiego) grywana jest z powodzeniem do dzisiaj. W ostatnich latach życia R. chorował coraz ciężej na gruźlicę, często więc wyjeżdżał na południe (m. in. do Szwajcarii) dla poratowania zdrowia. Zmarł 9 V 1898 we Lwowie. Tam też został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim.
W małżeństwie z Heleną Zboińską miał R. syna Wojciecha (zob.).
Fot. w: „Tyg. Illustr.” 1898 nr 20 s. 396; – Nowy Korbut, XV (bibliogr.); Bibliogr. dramatu pol., II 801–2; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i n.; Literatura Pol. Enc., II (J. Michalik); Słown. teatru pol. (fot., bibliogr., ikonogr.); – Got J., Dramat popularny, w: Obraz liter. pol., S. 4, III (fot., bibliogr.); tenże, R. Ruszkowski, „Afisz Teatr 1969/70” nr 48 (fot.); Michalik J., Dzieje teatru w Krakowie w l. 1893–1915, w: Dzieje teatru w Krakowie, Kr. 1985 V cz. 1 wol. 1–2, Cz. 2; Wosiek M., Historia teatrów ludowych, Wr. 1975; – Korespondencja teatralna M. Bałuckiego, W. 1981; Pawlikowski T., Listy do Konstancji Bednarzewskiej, Kr. 1981; – Nekrologi z r. 1898: „Gaz. Lwow.” nr 105 s. 3, „Kur. Niedzielny” nr 20 s. 306 (J. Czempiński), „Wędrowiec” nr 21 s. 408 (W. Prokesch, fot.).
Andrzej Nowakowski